Prawidłową nazwą botaniczną tej rośliny w języku polskim jest nazwa kosaciec. Jednak dziś mało kto poza botanikami jej używa. Dlatego na forum, które odwiedzają "zwyczajni" ogrodnicy będziemy posługiwać się spolszczoną nazwą wywodzącą z łaciny - irys ( od Iris )

Miejsce w systematyce

Irysy należą do rodziny kosaćcowatych i są tej rodziny ważnymi przedstawicielami Rodzina wchodzi wg. obecnie obowiązującej systematyki APG III z 2009 roku w skład rzędu szparagowców ( Asparagles ) w gromadzie roślin jednoliściennych. Rodzina kosaćcowatych dzieli się na 7 podrodzin, nasze skarby znajdują się w grupie Iridoideae. Najbliższymi „krewniakami” irysów są podrodziny Moraea i Sisirinchum. Najważniejsza dla nas podrodzina to Iris, licząca 280 gatunków.

Cechy roślin z podrodziny Iris.

Rośliny posiadają kłącza bądź bulwy z których wyrastają pędy kwiatowe. Mają mieczowate liście ułożone w dwóch rzędach. Kwiaty są grzbieciste, obupłciowe, mają 6 płatków ( zewnętrzne płatki odgięte w dół lub poziome, wewnętrzne wzniesione tworzą kopułę) 3 pręciki i dolny słupek. U irysów bródkowych wzdłuż nerwu na płatku odgiętym w dół lub w poziomie znajduje się szczecinkowata bródka, u odmian bezbródkowych w tym miejscu występuje barwne znamię w postaci brązowego lub żółtawego paska. Owocem jest trójkomorowa, nasienna torebka. Kwitną od marca do lipca, niekiedy hodowlane odmiany powtarzają kwitnienie jesienią.

Kamieniem milowym w historii uprawy irysów było powstanie w roku 1920 American Iris Society. Zmieniono dotychczasowy sposób opisywania irysów a działania AIS ukierunkowane na powstawanie nowych hybryd odpowiadających coraz większym wymaganiom wobec bylin ogrodowych ( szczególnie długości kwitnienia i co za tym idzie trwałości pojedynczych kwiatów ) przyczyniły się niezwykle do ich rozpropagowania. Nowa systematyka stworzona przez AIS dla mieszańców ogrodowych stała się obowiązująca dla uprawiających te rośliny. Od pierwszej połowy XX wieku przy oznaczaniu hybryd ogrodowych przyjęło się używać nazw angielskich a nie łacińskich.

Irysy bezbródkowe

Irysy podzielono na sekcje, które oznacza się skrótem od pierwszych liter angielskich nazw.

Irysy syberyjskie (SIB ) – to mieszańce Sibircae i Chrysographes.

Irysy spuria (SPU )

Irysy japońskie ( JI ) – hodowlane odmiany Iris ensata.

Irysy Luizjany ( LA ) – mieszańce gatunków z serii Hexagonae, przeważnie Iris giganticaerulea, Iris fulva, Iris nelsonii.

Irysy Wybrzeża Pacyfiku ( PCI ) zwane dawniej kalifornijskimi ( CA ) – mieszańce z serii Californicae, przeważnie gatunków Iris innominata, Iris douglasiana.

Hybrydy międzygatunkowe (SPX) od nazwy Species Hybrids - w tej sekcji wyróżniamy trzy podgrupy:
Cal-Sibes - hybrydy irysów Wybrzeża Pacyfiku i irysów syberyjskich
Pseudatas - hybrydy Iris pseudacorus i Iris ensata
Sino-Siberians - hybrydy gatunków azjatyckiech ( Himalaje, Chiny ) i Iris Chrysographes

Irysy bródkowe

( AR )Irysy Osnówkowe – mieszańce Iris Hexapogon, a w szczególności gatunków Iris Oncocyclus i Iris Pseudoregelia. W skład tej grupy wchodzą mieszańce z irysami bródkowymi, ale pod warunkiem że połowa genów ( „krwi” ) należy do irysów osnówkowatych.

Podgrupą są tzw. mieszańce osnówkowate ( AB ) – to są irysy mające do połowy genów ( „krwi” ) irysów osnówkowatych, a znacznie większy udział materiału genetycznego irysów bródkowych.

Irysy bródkowe wywodzące się w głównej mierze od Iris germanica barbata podzielono na kategorię w zależności od wzrostu. Powstało sześć kategorii mieszańców irysów bródkowych:

MDB ( Miniature Dwarf Bearded ) Irysy miniaturowe – wysokość 5 – 20 cm, najczęściej tylko dwa kwiaty w paku szczytowym, liście nie powinny przerastać pędów kwiatowych, kwitną bardzo wcześnie i wcześnie, w drugiej połowie kwietnia.

SDB ( Standard Dwarf Bearded ) Irysy niskie - wysokość 21 – 40 cm, pędy rozgałęzione ok. 3 – 4 pąków kwiatowych, liście mogą najwyżej dorównywać wysokości pędu. Kwitną od końca kwietnia aż do drugiej dekady maja.

W wyższych kategoriach pędy kwiatowe znacznie górują nad liśćmi.

IB (Intermediate Bearded ) Irysy pośrednie – wysokość 41 – 70 cm, pędy z 5-6 pąkami kwiatowymi. Zaczynają kwitnienie wraz z późnymi odmianami SDB, ale kwitną dłużej, do końca maja.

MTB ( Miniature Tall Bearded ) Irysy miniaturowe wysokie – wysokość – 41 – 70 cm, kwitną razem z irysami wysokimi ( TB )czyli od trzeciej dekady maja do trzeciej dekady czerwca. Mają delikatne, wygięte w kształcie litery S pędy z 6 lub więcej pąkami kwiatowymi. Kwiaty są stosunkowo małe ( łączna szerokość i wysokość kwiatów razem wziętych nie powinna przekraczać 15 cm ) .Najbardziej cenione odmiany mają ok. 50 – 55 cm wzrostu. Nazywane są też irysami stołowymi ( Table Iris ), gdyż u genezy powstania tej kategorii istniała próba wprowadzenia irysów do florystyki. W Polsce kategoria dopiero wchodząca na rynek.

BB ( Border Bearded ) Irysy rabatowe – wysokość - 41 – 70 cm, kwitną razem z irysami wysokimi kwiaty mają niemal tak duże jak u irysów wysokich ( TB ) czyli średnio ok. 13 cm średnicy. Są taką pomniejszoną wersją irysów wysokich.

TB ( Tall Bearded ) Irysy wysokie – wysokość – pędy powyżej 70cm do 130cm, przeważnie mają ok. 100 cm. Mocno rozgałęzione pędy kwiatowe, minimum 6 pąków kwiatowych, ale potrafi być ich i 14! W podsadkach powinny być osadzone po 2 lub nawet 3 kwiaty. Kwiaty duże, powyżej 13 cm dochodzące do ok. 18 – 20 cm.


Gatunki "dzikich" irysów ( Spec ) - tzw. species, które w dobie ogrodów naturalistycznych cieszą się coraz większym zainteresowaniem ogrodników. W tym wypadku posługujemy się nazwami łacińskimi. Rzecz jasna mamy tu do czynienia zarówno z irysami bezbródkowym i jak i tymi z bródkami.